Zjawisko pragnienia, mimo że często uważane za mniej kłopotliwe niż uczucie głodu, stanowi jedną z kluczowych reakcji obronnych w naszym organizmie. Jest to szczególnie istotne, biorąc pod uwagę, że ciało ludzkie składa się głównie z wody. Bez pragnienia wielu z nas mogłoby narażać się na ryzyko poważnego odwodnienia, które jest niebezpieczne dla życia. Niemniej jednak, powszechne i silne uczucie pragnienia może również być znaczącym sygnałem ostrzegawczym, informującym o potencjalnych problemach fizjologicznych bądź nawet chorobach.
Definiowanie pragnienia bywa trudne do jednoznacznego sformułowania. Większość osób opisuje to doświadczenie jako uczucie drapania w gardle, suchości w ustach oraz wewnętrzną presję na poszukiwanie płynu do spożycia. Nasze ciała na poziomie podświadomości próbują skierować nas ku spożywaniu wody, aby zachować homeostazę – równowagę fizjologiczną. Tak samo odczuwają pragnienie wszystkie ssaki i ptaki.
Kiedy nie spożywamy wystarczającej ilości wody, jej poziom w organizmie maleje, co powoduje szereg reakcji. Pierwsza i najważniejsza z nich to zmniejszenie objętości krwi, co może powodować zmiany w ciśnieniu krwi. Niedobór wody oznacza także, że stężenie soli i innych minerałów wzrasta, wpływając na osmotyczność płynów ustrojowych. Ta musi być utrzymana w ścisłych granicach, aby komórki mogły prawidłowo funkcjonować. Dodatkowo, organizm potrzebuje wody do efektywnego transportu składników odżywczych, usuwania toksyn oraz nawilżania naszych stawów.
Naukowcy zidentyfikowali w mózgu specjalny obszar zwanym lamine terminalem, który odpowiada za fizyczną reakcję znaną jako pragnienie. Ten ośrodek znajduje się poza barierą krew-mózg i jest narażony na kontakt z toksynami, bakteriami i wirusami obecnymi w krwi. Ta lokalizacja pozwala mu jednak na skuteczne monitorowanie poziomu wody w komórkach. Lamina terminalis gromadzi także informacje o ciśnieniu i objętości krwi oraz o czasie ostatniego posiłku, który może wpływać na poziom soli w organizmie. Gdy zostanie wydany werdykt o braku wody, sygnał jest przekazywany dalej do mózgu, skąd pochodzą reakcje takie jak odczucie pragnienia oraz regulacja pracy nerek i serca.
Ważne jest również zrozumienie, że obniżenie poziomu wody w organizmie może przyjmować dwie różne formy:
– Wewnątrzkomórkową, która wynika ze wzrostu osmotyczności płynów ustrojowych, które „wyciągają” wodę z komórek, powodując ich kurczenie;
– Pozakomórkową, powstającą przez spadek objętości krwi, np. w wyniku krwotoku.
W przypadku pierwszej formy występuje jedynie pragnienie, podczas gdy druga forma powoduje również „apetyt” na sól.
Najczęstszym powodem zaistnienia pragnienia jest oczywiście niedobór wody w organizmie. Może to następować, kiedy nie pijemy wystarczająco dużo lub kiedy nadmiernie się pocimy, ale także jako efekt wymiotów czy biegunki. W tych ostatnich przykładach, złe samopoczucie spowodowane grypą żołądkową lub zatruciem pokarmowym może niestety przysłonić uczucie pragnienia, czyniąc nas narażonymi na ryzyko odwodnienia. Dlatego też, nawet jeśli nie odczuwamy pragnienia, powinniśmy zmuszać się do picia podczas biegunki lub wymiotów.
Mimo to, pragnienie może być również reakcją organizmu na wcześniejsze spożycie pokarmu lub napoju. Słone przekąski zwiększają poziom minerałów we krwi, co skutkuje zapotrzebowaniem mózgu na więcej płynów, aby zbalansować stężenie płynów w ciele. Alkohol i kawa mają działanie odwadniające i również powodują potrzebę picia.
Intensywne pragnienie może być również efektem ubocznym zażywania niektórych leków. Najczęściej dotyczy to leków moczopędnych, antypsychotyków oraz litu.
Silne i powtarzające się uczucie pragnienia, które nie jest spowodowane niedostatecznym spożyciem płynów może sygnalizować poważniejsze problemy zdrowotne. Pragnienie łącznie z częstym oddawaniem moczu, ciągłym zmęczeniem i niewyjaśnioną utratą wagi stanowią typowe objawy cukrzycy.
W takim przypadku nadmiar glukozy we krwi wymusza na nerkach zwiększoną produkcję moczu, ponieważ organizm próbuje pozbyć się nadmiaru cukru. Mózg rejestruje zwiększone wydalanie płynów i uruchamia pragnienie, aby uzupełnić ewentualny niedobór wody. Jedynie odpowiednie leczenie jest w stanie przywrócić ciału równowagę i zredukować nieprzyjemne objawy. Zaprzestanie terapii insuliną lub błędne stosowanie leków może prowadzić do kwasicy ketonowej, czyli zaburzeń przemiany węglowodanowej, które również objawiają się wzmożonym pragnieniem.
Silne i uporczywe pragnienie może być też oznaką moczówki prostej, choroby polegającej na niezdolności do zagęszczania moczu z powodu braku wazopresyny. W tym przypadku organizm zaczyna wydalać ogromne ilości moczu, co prowadzi do potrzeby spożywania dużej ilości płynów, a dalej do odwodnienia (z powodu braku elektrolitów) i upośledzenia krążenia.
W rzadszych przypadkach przyczyną pragnienia mogą być anemia sierpowata lub zaburzenia psychiczne, takie jak schizofrenia.